versie: 03 januari 2017 - beginpagina Droog


Bloemen van het kwaad


Over het boek

Damen, de vertaler |

Over verschillen in poëzievertalingen

Damen, de historicus

Toeval of plagiaat?

De rol van uitgeverij Koppernik

Door Jaap van den Born en Bart FM Droog, januari 2017

---

In zijn boek Bloemen van het kwaad. Gedichten van dictators (Koppernik, 2016) presenteert Paul Damen gedichten die door ruim dertig lieden uit de wereldgeschiedenis geschreven zouden zijn. Deze lieden spraken of schreven in het Hebreeuws, Latijn, oud-Arabisch, Mongools, oud-Turks, oud-Russisch, oud-Engels, Hongaars, Frans, Italiaans, Duits, Georgisch, Portugees, Chinees, Vietnamees, Japans, Spaans, Creools, Roemeens, Koreaans, Khmer, Engels, Afrikaans, Farsi, Arabisch, Turkmeens en Servo-Kroatisch. De overeenkomst: het zouden allen dictators zijn. Quod non¹ - maar daar gaan we gemakshalve even aan voorbij.

Het gaat ons op deze pagina om de door hem gepresenteerde vertalingen en (levens)geschiedenissen.

naar boven

Damen de vertaler

Op de titelpagina staat afgedrukt: 'Samenstelling en vertaling Paul Damen'. Elk hoofdstuk over de 'dichtende dictators' eindigt met meerdere gedichten in de oorspronkelijke taal, met daarnaast Nederlandse vertalingen 'van' Damen.

In een onthullend interview door Wouter van Gils² laat hij over zijn taalvaardigheid en vertaalwerk dit los:

Damen: "Ik ken zelf iets van zeven talen, dus ik kon me met de meeste gedichten wel redden. Sommige hoofdstukken, zoals de Arabische afdeling en het Verre Oosten, waren moeilijker, maar op basis van context kwam ik een heel eind.' (...) Wout van Gils: "Was het niet gewoon makkelijker om er meteen vertalers bij te halen?" Damen: "Nee, dat vond ik toch een beetje een slappe vertoning, want ik wilde alles zelf gedaan hebben. Vertalers maken er vaak ook een potje van: een heleboel vertalingen, zoals die uit het Chinees van Mao, daar klopt geen kut van. Dus ik wilde liever alles zelf vertalen, en het dan achteraf laten nakijken."

In het televisieprogramma VPRO's Boeken³:

Vraag: "Je hebt al die poëzie hierin zelf vertaald?" Damen: "Ja." Vraag: "Hoeveel talen gaat het hierom?" Damen: "Een stuk of vijftien, denk ik. Maar ik heb gesmokkeld, ik had meestal wel een gedicht waarvan ik het Engels kende, zodat ik wist waar het over ging. En ik heb alles laten nakijken, braaf. Maar het was een heel gepuzzel. Ik heb er acht à tien jaar over gedaan. Hirohito, dan moest je steeds weer vijf regels, steeds per karakter vertalen en dan voorleggen aan de vertalers (sic) en die zeiden dan : ‘Nou, dat is zo slecht nog niet.’ Ik wist de context en ik wist wat ik wilde bereiken. Maar ik heb wel wat talen, die kan ik wel. Niet allemaal, geen Servo-Kroatisch, geen Japans”

Voor de goede orde: het gaat in totaal om zeventwintig talen, nou vooruit: oud-Engels kan je in principe vertalen als je het Engels beheerst. Dan nog blijven er zesentwintig talen over. Paul Damen claimt zeven talen te kennen - wat dat dan ook moge betekenen. Blijven er negentien talen waar hij absoluut niets van weet.

En dan slaagt hij er in om uit die negentien talen, uit allerhande verschillende taalgroepen, zelfstandig gedichten te vertalen.

Is dat überhaupt mogelijk? Het antwoord is simpel: nee.

naar boven

'Daar klopt geen kut van'

Okay, maar hoe zit dan dan? In het ene interview vertelde hij: "Ik wilde alles zelf gedaan hebben. Vertalers maken er vaak ook een potje van: een heleboel vertalingen, zoals die uit het Chinees van Mao, daar klopt geen kut van. Dus ik wilde liever alles zelf vertalen, en het dan achteraf laten nakijken."

In het boek (blz. 159), over hoe het Georgisch van Stalin werd overgezet naar het (Sovjet)-Russisch: "De Russische vertalers [maken] het helemaal bont."

En in een ander interview: "Maar ik heb gesmokkeld, ik had meestal wel een gedicht waarvan ik het Engels kende, zodat ik wist waar het over ging."

Echter, Paul Damen heeft niet alleen maar een beetje gesmokkeld: hij heeft, 't kón ook niet anders, bestaande Engelse vertalingen vrijwel één-op-één naar het Nederlands overgezet, zonder enige bronvermelding.

Maar, zo zullen mensen die onbekend met het vertalen van poëzie zijn sputteren: als je een gedicht door twee verschillende mensen laat vertalen, krijg je toch altijd een vrijwel identieke vertaling?

naar boven

Bonafide poëzievertalingen verschillen altijd van elkaar

Nee. Als tien professionele poëzievertalers onafhankelijk van elkaar één gedicht vertalen, dan zal je tien zeer verschillende vertalingen krijgen. Als twee vertalingen van één gedicht heel erg op elkaar lijken dan kan je er gif op in nemen dat een van beide vertalers het werk van de ander geplagieerd heeft.

Een goed voorbeeld van dit verschijnsel is te vinden op: 'How translations by different translators of the same poem differ.'

Nu ligt het Nederlands zó dicht tegen het Engels en het Duits aan, dat als een Nederlandse vertaling als twee druppels water lijkt op een Engelse of Duitse vertaling van een oorspronkelijk Chinees, Georgisch of Hottentots gedicht, je er gif op in kan nemen dat die Nederlandse vertaling eigenlijk een bewerking is van een Engels of Duitse vertaling, en géén directe vertaling uit de oorspronkelijke taal.

De Britse meester-poëzievertaler John Irons stelde eind 2015 een helder overzicht samen over hoe mogelijk plagiaat in poëzievertalingen te herkennen: 'Possible indicators of plagiarism in poetry translation.' Hoewel dit in principe handelt over plagiaat op vertalingen in één taal, kan het ook gebruikt worden voor plagiaat op vertalingen binnen dezelfde taalgroep.

Wie met Irons 'plagiaat-indicatoren' kijkt naar de 'zelfstandig gemaakte' vertalingen van Damen uit het Chinees, Khmer, Mongools etcetera, en deze vergelijkt met bestaande Engelse vertalingen van de bronteksten, ziet ogenblikkelijk dat er sprake is van het simpelweg één-op-één omzetten van de Engelse versie naar een Nederlandse. Zonder bronvermelding - en dat heet: plagiaat.

naar boven

Is het bewerken van een vertaling erg?

Als de Nederlandse vertaler keurig bij zijn versie zet dat het om een bewerking gaat van zo'n eerdere vertaling, met bronvermelding, dan is er in principe niks mis mee. Behalve dat je bij elke extra vertaling een stap verder van het origineel komt te staan, omdat elke vertaling een interpretatie van de brontekst is; een vertaling van een vertaling is dus eigenlijk een interpretatie van een interpretatie. Waardoor het nog weinig raakvlakken heeft met het originele gedicht.

Maar Damen laat alle bronvermeldingen achterwege. Hij gaat nog een stap verder, door te zeggen: "Vertalers maken er vaak ook een potje van: een heleboel vertalingen, zoals die uit het Chinees van Mao, daar klopt geen kut van."

Tsja.

naar boven

Damen, de historicus

Bloemen van het kwaad is door uitgeverij Koppernik op de markt gezet met de als NUR-codes 320 en, 309. Die codes staan voor respectievelijk 'literaire non-fictie' en 'bloemlezing'. Met andere woorden: Bloemen van het kwaad bestaat uit 'fraeye historieën ende al waar'.⁴



In zo'n boek verwacht je op z'n minst heldere bronvermeldingen - quod non. Of een notenapparaat - quod non. Gek genoeg stelde, bij alle media-aandacht voor het boek, maar één journalist daarover een vraag. Dat was Monique Huijdink, van het podcast-interviewprogramma Het Verhaal.⁵

Monique Huijdink: "Maar je hebt geen bronvermelding?" Paul Damen: "Nee. Dat is niet te doen. Het kan wel, ik kan er wel bronvermelding bij doen, maar maar dan staan [er] weet-ik-veel achthonderd boeken op en dat heeft niet zoveel nut. Maar vooral de kleine dingen, [daar] kan ik nauwelijks bronnen voor opgeven. Maar ja, het is heel makkelijk, want je kan de meeste dingen inmiddels op internet bekijken. Wat er in staat klopt als een busje, alleen ik heb niet overal een bron bij gezet, meestal als het heel erg belangrijk was heb ik een bron erbij vermeld, maar dan zou de uitgave anderhalf keer zo dik worden. Dat is niet te doen. Dan had ik er net zo goed op kunnen promoveren, maar daar had ik geen zin in." Huijdink: "Maar nu kan het ook zo zijn dat je het verzonnen hebt." Damen: "Nou, dan ben je wel ingewikkeld bezig als je tien jaar lang bezig iets aan het verzinnen bent. Dan ben je toch... eh... een beetje... moeizaam, denk ik."

Dat laatste betwisten we niet. Al het voorgaande van Damens uitspraken in Huijdinks programma wél: het boek bevat dertig hoofdstukken. In de door ons bestudeerde hoofdstukken ontdekten we dat Damen bij bijvoorbeeld Hitler vooral géén biografieën geraadpleegd had. Bij Stalin heeft hij uit één solide biografie zó ruim geput, dat hij dat boek niet noemt - de reden waarom laat zich raden.

Zijn hoofdbronnen waren, naast enkele verdwaalde biografieën, Wikipedia, dubieuze boeken of artikelen van zo mogelijk nog dubieuzere auteurs, als ayatollah Baqir Shareef al-Qurashi, holocaustontkenner David Irving en andere pseudo-wetenschappers, occultist-en-oplichter Johannes von Müllern-Schönhausen en - het lijkt wel per ongeluk - veel online-publicaties van gedegen historici en vertalers.

Nu eindigt vrijwel elk hoofdstuk met een grote witruimte. Plenty of space voor het vermelden van z'n bronnen, en het boek was er geen millimeter dikker op geworden.

naar boven

---

Toeval of plagiaat?



Op 18 september 2014 publiceerde dagblad Het Parool een recensie van Hans Renders over de Hitlerbiografie van de Duitse historicus Volker Ullrich. Paul Damen heeft het ook over een Hitlerbiografie, geschreven door ene 'Ilrich' - over de voornaam van de biograaf en het jaartal van verschijning van de 'Ilrich'-biografie zegt hij niets.

Renders belicht in zijn bespreking wat Volker Ullrich schrijft over Hitlers omgang met vrouwen. Anderhalf jaar later verschijnt in Damens boek ook een passage over hoe Hitler met vrouwen omging. Nu lijkt dat stuk in Damens boek als twee druppels water op hetgeen Renders schreef. Toeval of plagiaat?

Hans Renders, Het Parool, 2014		Paul Damen, 2016, blz 194-195
Sterker, al in 1921 klaagden partijleden over zijn 'overdreven omgang met vrouwen'. Je had de 'Hitlermama's' die zich graag over hem ontfermden en de groep meisjes die hun dochters hadden kunnen zijn.		Reeds in 1921, zo noteert de biografie van Ilrich, klaagden partijprominenten over zijn ‘overdreven omgang met vrouwen’ – zowel vrouwen die zich over hem wilden ontfermden als mama’s die hun dochters naar voren schoven.
Bij de 'mama's' gingen de harten bij het zien van Hitler sneller kloppen, met name zijn ogen en zijn gewoonte om dames ridderlijk met een handkus te begroeten deden het goed.		Die ouderen begroette hij met een handkus,
De jonge meisjes daarentegen wisten geen raad met hem, omdat hij zich geen houding wist aan te meten. Het patroon ging meestal als volgt. Hitler benaderde een meisje met veel vaderlijke zorgzaamheid. Als er naar zijn inschatting een zekere genegenheid ontstond, stelde hij haar bruusk voor: 'Wilt u mij kussen?'.		maar zodra Hitler zijn aandacht richtte op een jeugdig object van zijn begeerte, ging het vaak mis. Zijn versiermethoden waren te verbeteren. Zodra het een beetje vertrouwelijk werd, vroeg hij bruusk: ‘Wilt u mij kussen?’
Ook Hitlers openingszinnen waren misschien wel origineel maar niet effectief.
Zo benaderde hij in het park van zijn buitenverblijf in Berchtesgaden, gekleed in lederhose, de zestienjarige Maria Reiter met de zin: 'Herdershonden zijn heel trouw en aanhankelijk. Ik zou me geen leven zonder deze hond meer kunnen voorstellen. Vergaat het u zo ook niet?'		Ilrich beschrijft hoe de zestienjarige Maria Reiter zich nog herinnert hoe Hitler, in het park van zijn villa Berghof in Berchtesgaden, de hond uitlatend in lederhose, haar benaderde met de zin: ‘Herdershonden zijn heel trouw en aanhankelijk. Ik zou me geen leven zonder deze hond meer kunnen voorstellen. Vergaat het u zo ook niet?’

Dilemma bij bovenstaande

Nu parafraseert en citeert Renders in zijn recensie uit de biografie van Volker Ullrich, keurig met bronvermelding. Damen parafraseert en citeert ook, maar uit een biografie van de ons onbekende biograaf Ilrich.

Ervan uitgaande dat Damens 'Ilrich' dezelfde persoon is als Hans Renders' Volker Ullrich, dan kan het natuurlijk toeval zijn dat Damen bijna exact hetzelfde parafraseert en citeert als Renders anderhalf jaar eerder deed.

Alleen - hoe reëel is dat?

naar boven

---

De rol van uitgeverij Koppernik



Bij dit alles rijst natuurlijk ook de vraag: wat wist uitgeverij Koppernik, die dit boek als literaire-non fictie op de markt heeft gezet, van het gezwendel van Paul Damen?

Hitler verkoopt - dat weet iedereen.⁶ En dat is ook precies de reden waarom Hitlervervalsers al sinds de Tweede Wereldoorlog actief zijn, en dat is ook precies de reden waarom de media-aandacht voor dit boek, met zogenaamd authentieke Hitlerverzen, zo groot was.

Adolf Hitler maakt zich vrolijk over de verkoopcijfers van zijn Kampf.

De uitgever had kunnen weten dat in ieder geval de claims op de authenticiteit van het Hitlermateriaal niet door enig hard bewijsmateriaal onderbouwd worden. De uitgever had moeten beseffen dat het godsonmogelijk is dat één persoon met een beperkte talenkennis uit ruim twintig talen poëzievertalingen levert.

Het is onverklaarbaar dat een uitgeefhuis dat claimt kwaliteitsboeken uit te geven⁷, de authenticiteit niét gecontroleerd heeft en niét gealarmeerd werd door de onmogelijke vertaaltalenten van Paul Damen.

Nu hebben we Paul Damens boek op diens uitdrukkelijk verzoek⁸ bestudeerd. Terwijl we bezig waren ons onderzoek, en de vraag rees in hoeverre één bepaald gedicht authentiek was, deelde Paul Damen ons dit mee:

"Koppernik heeft wel degelijk de authenticiteit bestudeerd. Sterker nog: alles is, in samenwerking met o.a. door Koppernik ingehuurde vertalers en historici nagekeken."9

Omdat we, na alle ontdekkingen, deze uitspraken moeilijk te geloven vonden, hebben we die, plus een resumé van onze bevindingen, voorgelegd aan uitgeverij Koppernik, met de vraag: klopt dit en wist u van het plagiaat? Koppernikuitgever Chris de Jong antwoordde ons daarop dit:

"De antwoorden op de door u gestelde vragen zult u elders moeten zoeken." 10

Tsja. Hitler sells. Oftewel: Wovon lebt der Mensch?

naar boven

---

Bronnen

Hans Renders. Nieuwe biografie van Hitler door Volker Ullrich is één van de beste. Het Parool, 18-09-2014.
http://www.parool.nl/recensies/nieuwe-biografie-van-hitler-door-volker-ullrich-is-een-van-de-beste~a3750386/

Paul Damen. Bloemen van het kwaad. Gedichten van dictators. Samenstelling en vertaling Paul Damen. Koppernik, [Amsterdam], [2016], 517 p. 2de druk [1e druk 2016].

Noten

¹ Quod non - Latijn voor 'wat niet'. In het jargon anno 2017: 'not'.
² Wout van Gils. De poëzie van de grootste dictators ter wereld. Interview met paul Damen. Vice.com, 03-03-2016
https://www.vice.com/nl/article/de-pozie-van-de-grootste-dictators-ter-wereld-489
³ Jeroen van Kan. Interview met Paul Damen.
VPRO Boeken, 24-04-2016.
http://www.vpro.nl/boeken/programmas/boeken/2016/24-april.html
⁴ Vrij naar: Karel ende Elegast. [Fol. 2r.] Editie A.M. Duinhoven. In: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (samenstelling en redactie), Cd-rom Middelnederlands. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen 1998.
http://www.dbnl.org/tekst/_kar001kare01_01/_kar001kare01_01_0001.php
⁵ Monique Huijdink. Interview met Paul Damen. Het Verhaal. Mei (?) 2016.
https://soundcloud.com/user-700620552/het-verhaal-van-paul-damen
http://podcastluisteren.nl/het-verhaal-paul-damen-bloemen-van-het-kwaad-gedichten-van-dictators/
⁶ Alison Smale. Berlin Attraction Reveals an Uneasy Phenomenon: Hitler Sells. New York Times, 28-12-2016.
http://www.nytimes.com/2016/12/28/world/what-in-the-world/berlin-attraction-reveals-an-uneasy-phenomenon-hitler-sells.html?_r=0
⁷ Bart Kraamer en Chris de Jong. Over Koppernik. Website uitgeverij Koppernik, 2016.
http://www.koppernik.nl/uitgeverij-koppernik/
⁸ Paul Damen: 'Kijk, hij heeft gelijk als hij zegt dat je altijd bij dit soort gedichten vraagtekens moet zetten. (...) Je weet het nooit zeker, je moet het uitzoeken. En het zou leuk zijn als Bart dat nou ook eens deed. Dan zijn we allemaal blij. In: Giel Belen. Bellen met: Paul Damen. Vara-radio, 3 FM, 03-03-2016.
http://giel.vara.nl/media/354116
Paul Damen: "Ga t [ boek] eerst maar es lezen. Trek er gerust een paar weken voor uit, het is een dik boek. En ergens in het nieuwe jaar spreek ik u wel weer." [Paul Damen op Bart FM Droogs Facebookaccount, 28-11-2016, 03.16 uur.
Screenshot op: http://www.bartfmdroog.com/droog/dd/facebook.html#2811
⁹ Paul Damen. Facebookaccount Bart FM Droog, 28-11-2016; 13.42 uur.
Screenshot op: http://www.bartfmdroog.com/droog/dd/facebook.html#2811
¹⁰ E-mail van Chris de Jong aan Bart FM Droog. 2 januari 2017, 15.49 uur.

naar boven